ชันป่น ที่เราเห็นวางขายทั่วไปในร้านวัสดุก่อสร้างนั้น  เป็นของป่าชนิดหนึ่งมีลักษณะเป็นสารเหลว ๆ (liquid) ที่ไหลออกมาจากส่วนต่าง ๆ ของต้นไม้ เช่น เปลือกไม้หรือเนื้อไม้ก็ได้ ชันและยางไม้เกิดจาก “น้ำมันหอมระเหย” (Volatile oil หรือEssential oil) ซึ่งมีกลิ่นและรสเฉพาะตัวได้ระเหยออกไปแล้วเมื่อกระทบกับอากาศ  สารเหลวที่เป็นยางนี้จะค่อย ๆแข็งเป็นก้อนหรือเป็นแท่ง (solid) เรียกว่า “ชัน”(Hard resin)  ภาคอิสานเรียกว่า “ขี้ซี”  หากสารเหลวที่ไหลออกมายังคงมีลักษณะเป็นของเหลวข้น (liquid) อยู่ ของเหลวข้นนี้เรียกว่า“ยาง” หรือ “ครึ่งชันครึ่งยาง” (Oleoresin)

 

การเกิดชันขี้ซี

        ป่าเต็งรังส่วนใหญ่เป็นพืชในตระกูลยาง (Family : DIPTEROCARPACEAE)มีแมลงที่เป็นศัตรูพืชของป่าไม้มาก โดยเฉพาะแมลงในอันดับโคลีออพเทอรา (Order : COLEOPTERA)ได้แก่พวกด้วงและแมลงปีกแข็ง(beetles)ด้วงเหล่านี้จะเจาะไชจากบริเวณเปลือกไม้ที่แตกที่มีรูเข้าไปกินเนื้อไม้สดในบริเวณแก่นของกิ่งไม้หรือลำต้นทำให้เกิดรอยแผล  แผลเป็นรูยาวลึกเข้าไปตามเส้นทางที่ด้วงกัดกินพืช จำเป็นต้องหลั่งยาแก้พิษหรือน้ำยางออกมาเพื่อรักษาแผล  และหุ้มเนื้อเยื่อที่ถูกทำลายไป ทำให้ด้วงไม่สามารถกินเนื้อไม้เดิมต่อไปได้อีก

 

น้ำยางเหลวนี้เมื่อกระทบกับอากาศจะเหนียวข้นและแข็งทันทีกลายเป็นชันขี้ซี น้ำยางเหลวรุ่นต่อไป จะหลั่งไหลออกมาพอกน้ำยางแข็งเพิ่มมากขึ้น  ทำให้เกิดเป็นแท่งแหลมยาวย้อยยื่นออกมาจากกิ่งหรือลำต้นส่วนเกินไม่สามารถเกาะบนแท่งได้ก็จะตกลงมาสู่พื้นป่าเป็นคราบสีเหลืองบนหิน

 

 

การเก็บชันขี้ซี

       ชาวบ้านส่วนใหญ่จะเก็บชันขี้ซีได้ตลอดปีเนื่องจากไม่ละลายน้ำ ถ้าอยู่ต่ำก็ใช้มือหัก ถ้าอยู่สูงขึ้นไปจะใช้ไม้ยาว ๆ (ไม้ส้าว) เขี่ยลงมา เด็ก ๆ ชอบให้หนังสะติ๊กยิงแท่งชันให้ตกลงมาเนื่องจากเปราะและหักง่าย  จากนั้นจะรวบรวมใส่กระสอบป่าน วันเก็บได้คนละ 2-10 กิโลกรัม มีพ่อค้าคนกลางมารับซื้อถึงบ้านถือเป็น  รายได้ส่วนหนึ่งของครอบครัว 

ประโยชน์

      ใช้ผสมน้ำยาทาไม้ ยาแนวเรือ ทำน้ำมันชักเงา ผสมสีพ่นรถยนต์ ยาสมานแผลและแก้โรค ท้องร่วง หรือในมาโรยไว้ตามจุดต่างๆเพื่อกันมด

      ก่อนฤดูน้ำเหนือหลากจะมาถึงภาคกลางนั้นชาวบ้านจะเอาเรือต่างๆที่จะใช้งานในช่วงน้ำหลาก  ทำการ “ขึ้นคาน” เพื่อตรวจสอบความเรียบร้อย สมบูรณ์ของเรือทุกซอกทุกมุม โดยเฉพาะรอยต่อของแผ่นไม้ต่างๆที่มาประกอบกันเป็นตัวเรือ เพราะเรือส่วนใหญ่ไม่ได้ขุดมาจากต้นไม้ทั้งต้น  แต่จะเอาแผ่นไม้มาประกอบกัน 

      ดังนั้นย่อมมีช่องว่างระหว่างรอยต่อ นี่เองชาวบ้านจำเป็นต้อง “ยาเรือ” โดยใช้ “ชัน” หรือ “ขี้ชัน” มายาเรือ   โดยมีหลายขั้นตอน คือ ทำความสะอาดเรือก่อน เอาเหล็กหนักๆที่มีปลายข้างหนึ่งตีแบนๆและมีความคมแต่งอมากกว่า 90 องศา มาขูดเอาผิวเดิมๆของเรือออกให้หมด แล้วเอาแปลงทองเหลืองขัดให้สะอาดถึงเนื้อไม้จริงๆ ปล่อยให้แห้งสนิท 

      แล้วถึงขั้นตอนลงชันตามร่องรอยต่อไม้ดังกล่าว เอาชันซึ่งเป็นผงมาผสมน้ำมันยางให้ข้นเหนียว  แล้วเอาไปอุดตามรอยต่อแผ่นไม้ดังกล่าวทุกซอกทุกมุมทั้งลำเรือ เพื่อมิให้มีรูรั่วน้ำเข้าเรือเมื่อเอาไปใช้งาน  

       เมื่ออุดเสร็จก็เอาน้ำมันยางเหลวมาทาเนื้อไม้เรือทุกส่วนให้ทั่ว เพื่อรักษาเนื้อไม้ในการใช้งานให้คงทนตลอดไป  เมื่อเสร็จเรือจะดูใหม่เอี่ยม น่าใช้ และพร้อมใช้งานยามที่น้ำหลากมาถึงทุ่งนาก็เอาเรือ “ลงจากคาน” นำไปใช้ตามประสงค์ต่อไป

---

ภาพและข้อมูลจาก:

บางทราย http://gotoknow.org/blog/dongluang/97094 

และ http://royal.rid.go.th/phuphan/parmai/HardResins.htm